Ochrona ścisła i częściowa – na ratunek błonkoskrzydłym!

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt to 46-stronnicowy dokument, który wszedł w życie 1 stycznia 2017 roku. Postanowiłam przebrnąć przez każdą stronę w poszukiwaniu interesujących mnie gatunków. Dlatego uwagę skierowałam jedynie w stronę tych, należących do rzędu błonkoskrzydłych, do których należą także pszczoły.

Czym jest ochrona ścisła i częściowa?

Intuicyjnie rozumiemy to pojęcie: nie szkodzić i zapewniać takie warunki, dzięki którym organizm będzie mógł się rozwijać i rozmnażać, co zapobiegnie jego wyginięciu. Wiemy, że nie wolno niszczyć mrowisk, grzybów, które są dla nas trujące czy zanieczyszczać środowiska naturalnego*. Wszystko to wydaje się po prostu porządnym zachowaniem porządnego człowieka. Tymczasem bardziej precyzyjnie określa to wspomniane wyżej Rozporządzenie, które zawiera listę gatunków zwierząt:

a) objętych ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem gatunków wymagających ochrony czynnej,

b) objętych ochroną częściową,

c) objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, oraz sposoby ich pozyskiwania,

d) wymagających ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania.

Ochrona ścisła i częściowa

Błonkoskrzydłe – ile ich tam jest?

We wspomnianym Rozporządzeniu ochrona ścisła tylko jeden gatunek błonkoskrzydłych: zadrzechnia czarnoroga (Xylocopa valga), pozycja 561. Jest to gatunek pszczoły samotnicy zamieszkująca zarówno lasy, jak i tereny zurbanizowane. Wygląda po prostu jak czarna pszczoła z mieniącymi się purpurowo skrzydłami, można ją jednak pomylić z podobnym gatunkiem: zadrzechnią fioletową (Xylocopa violacea).

Na liście gatunków objętych ochroną częściową znajduje się trzydzieści dziewięć przedstawicieli rzędu błonkoskrzydłych w tym:

  • 5 gatunków pszczół,
  • 28 gatunków trzmieli,
  • 6 gatunków mrówek.
Mrówka

Czego nie wolno robić?

Zarówno ochrona ścisła, jak i częściowa wprowadza pewne zakazy dotyczące traktowania zwierząt oraz ich siedlisk. Zachęcam do samodzielnego zapoznania się z treścią Rozporządzenia**, tutaj jedynie krótko przedstawię najważniejsze zakazy oraz odstępstwa od tych zakazów. Dotyczą one także przedstawicieli rzędu błonkoskrzydłych, między innymi wspomnianych wyżej pszczół samotnic.

Ochrona ścisła i częściowa wprowadza następujące zakazy:

1) umyślnego zabijania;

2) umyślnego okaleczania lub chwytania;

3) umyślnego niszczenia ich jaj lub form rozwojowych;

4) transportu;

5) chowu;

6) zbierania, pozyskiwania, przetrzymywania lub posiadania okazów gatunków;

7) niszczenia siedlisk lub ostoi, będących ich obszarem rozrodu, wychowu młodych, odpoczynku, migracji lub żerowania;

8) niszczenia, usuwania lub uszkadzania gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk lub innych schronień;

9) umyślnego uniemożliwiania dostępu do schronień;

10) zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany lub darowizny okazów gatunków;

11) wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków;

12) umyślnego przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca;

13) umyślnego wprowadzania do środowiska przyrodniczego.

Łąka śródpolna
Łąki to siedlisko wielu gatunków zwierząt. Wypalając je niszczysz je w kilka minut zabijając tysiące stworzeń.

W Rozporządzeniu dopuszczono jednak odstępstwa od powyższych zakazów, np.

  • zakaz usuwania gniazd (pkt 8 i 6) nie dotyczy usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków i ssaków oraz usuwania gniazd ptasich z obiektów budowlanych lub terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub sanitarne;
  • zakazy chwytania, transportu, przetrzymywania oraz umyślnego przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca (pkt 2, 4, 6, 12), nie dotyczą chwytania zwierząt zbłąkanych na terenach zabudowanych przez uprawnione do tego podmioty oraz chwytania zwierząt rannych lub osłabionych, w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej;
  • zakazy przetrzymywania, posiadania, zbywania, oferowania do sprzedaży itd. mogą uzyska odstępstwo, w przypadku ich pozyskania poza granicą państwa i wwiezienia z zagranicy na podstawie odpowiedniego zezwolenia (dotyczy to między innymi sześciu gatunków mrówek z listy gatunków objętych ochroną częściową).

Ok, ale ochrona ścisła czy częściowa to nie tylko: tego nie wolno, to jest zabronione, a jak dostaniesz pozwolenie to Ci wolno. To także szereg sposobów na ocenę stanu populacji (Czym jest populacja?) pod kątem jej liczebności, stanu zdrowia oraz stanu ich naturalnych siedlisk.

Wypalanie traw
Wypalanie traw właśnie tak kończy się dla tych organizmów, które nie są w stanie opuścić swojego siedliska.

Sposoby ochrony zwierząt objętych ochroną ścisłą i częściową:

  • inwentaryzowanie zarówno populacji, jak i ostoi, a także udostępnianie baz danych zawierających te informacje;
  • zabezpieczanie ostoi, stanowisk i siedlisk przed zagrożeniami zewnętrznymi;
  • ustalanie stref ochrony;
  • wykonywanie zabiegów ochronnych (odtwarzaniu siedlisk, zadrzewień, właściwego stanu gleby, regulacja liczebności populacji roślin, grzybów i zwierząt mających wpływ na gatunki objęte ochroną);
  • wspomaganie rozmnażania się gatunku na stanowiskach naturalnych,
  • edukacja społeczeństwa,
  • realizacja programów ochrony poszczególnych gatunków.

Są to jedne z nielicznych sposobów, które obejmuje ochrona ścisła i częściowa umożliwiające nie tylko zwiększanie liczebności przedstawicieli gatunków chronionych, ale i utrzymywanie ich przynajmniej na stałym poziomie. To także edukacja społeczeństwa, które coraz bardziej świadomie patrzy na to, co dzieje się poza ich czystym mieszkaniem (chociaż i tam nie brak na przykład wielu gatunków z rzędu pajęczaków ;)).

Kwiaty jabłoni
Zwróć uwagę na to, co sadzisz w przydomowym ogrodzie. Różnorodność wskazana.

Jak chroni się owady?

Jakiś czas temu trafiłam na ciekawą pracę zbiorową opracowaną pod redakcją Wojciecha Mazura, zatytułowaną Podręcznik najlepszych praktyk ochrony owadów. Prawie 80-stronicowa publikacja to przede wszystkim zaprezentowanie konkretnych działań podjętych zarówno przez nadleśnictwa, jak i inne organizacje zajmujące się ochroną owadów.

Dla osoby, która zajmuje się pszczelarstwem, najbardziej interesujące okaże się zapewne bartnictwo. W Nadleśnictwie Barlinek podjęto się próby przywracania tradycyjnego bartnictwa na terenie Puszczy Barlineckiej. Pierwsze barcie na terenie Nadleśnictwa Barlinek podjęto w 2008 roku – 4 w drzewach żywych, jedną w pniu ściętego drzewa zasilając je pszczołą augustowską. Inne działania to dostarczenie pszczołom (i trzmielom) roślin miodo- i pyłkodajnych, takich jak:

  • głóg,
  • śliwa tarnina,
  • wierzba,
  • malina,
  • kocimiętka,
  • naparstnica.

Łącznie obsadzono i obsiano około jednego hektara śródleśnych pól. Większa liczba pszczół doprowadziła do obfitszego owocowania roślin, a co za tym idzie, wzrostu populacji ptaków, które z kolei regulują liczebność owadów i innych szkodników.

Pszczoła miodna
Ochrona to przede wszystkim: nie przeszkadzać.

Innym przedsięwzięciem godnym uwagi jest ochrona trzmieli w środkowej Polsce. Według szacunków liczebność tych owadów od lat 50. XX wieku obniżyła się aż o 99%. Trzmiele giną z powodu:

  • niszczenia gniazd wskutek wiosennego wypalania traw i zaorywania miedz,
  • stosowania pestycydów i ich stosowanie w niewłaściwych terminach, np. opryski roślin motylkowych powodują likwidację matek przed rozwojem roju,
  • głodowania spowodowanego brakiem ciągłej bazy pokarmowej,
  • stosowanie herbicydów i monotypizacja upraw,
  • coraz mniejsza różnorodność roślinności na terenach wiejskich,
  • brak odpowiednich miejsc do założenia gniazda.

W 2005 roku Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody we współpracy z Lasami Państwowymi zrealizowało projekt Program ochrony trzmieli w Polsce Środkowej. Działania obejmowały przede wszystkim wzbogacenie bazy pokarmowej w celu zachowania jej ciągłości. Terenem realizacji zadań było 1000 gospodarstw rolnych znajdujących się w 100 wsiach województwa łódzkiego i świętokrzyskiego, 50 osad i 150 stanowisk w miejscach ekotonowych, np. nieużytki czy skraj lasu. Założono pasy upraw z roślinami miododajnymi w powierzchni jednego ara, w łącznej liczbie 434. Posiano rośliny takie jak facelia, koniczyna, komonica czy lucerna. Na skrajach lasu posadzono krzewy i drzewa takie jak lipy, głogi, dziką różę czy gruszę polną.

Stworzono również miejsca do założenia gniazd zarówno dla trzmieli, jak i dzikich pszczół. Potwierdzono, że budki są zajmowane przez około 15 gatunków trzmieli i innych owadów.

Żaba
A Ty, jak pomożesz chronić słabszych?

Co Ty możesz zrobić dla owadów?

Po pierwsze: nie niszczyć ich siedlisk, jeżeli nie ma takiej potrzeby. Gniazdo trzmieli, nie musi być wrogiem numer jeden w ogrodzie. Pamiętam, jak mając około 8 lat, sama chętnie obserwowałam trzmiele opuszczające niewielką jamkę w ziemi. Zostało mi jasno wytłumaczone, że nie należy im w żaden sposób dokuczać, bo wtedy mogą zrobić mi krzywdę. Dzieci rozumieją więcej, niż nam się wydaje. Jeżeli takie gniazdo znajduje się w jakimś zakamarku, do którego nie musisz zaglądać, warto je pozostawić.

Po drugie: czas skończyć z równymi trawniczkami o równej zielonej trawce. Pozostaw, choć część posesji w stanie „dzikim” lub zasadź różne gatunki kwiatów.

Po trzecie: sam możesz przygotować gniazdo dla pszczół lub trzmieli. Dla pszczoły murarki wystarczą trzciny, w których zbudują sobie gniazdo, a dla trzmieli sterta kamieni lub ceramiczna donica odwrócona do góry dnem, zakopana z niewielkim korytarzem prowadzącym do jej wnętrza. Jak to zrobić? Wiele informacji i instrukcji znajdziesz w Internecie.

* Rocznie likwidacja nielegalnych wysypisk w lasach na terenie całego kraju kosztuje LP ponad 15 mln zł. Z polskich lasów w ciągu roku usuwa się ponad 100 tys. m3 śmieci. Taka ilość zmieściłaby się w tysiącu zładowanych po brzegi wagonów kolejowych., źródło: lasy.gov.pl

** treść znajdziesz tutaj: Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.

Źródła:

  1. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt;
  2. Podręcznik najlepszych praktyk ochrony owadów, praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Mazura, Warszawa 2014.