Zorganizowana społeczność pszczoły miodnej wydaje się odporna na choroby. W naturze nic nie jest doskonałe i nawet te owady muszą radzić sobie z szeregiem problemów zdrowotnych. Niektóre z nich są pochodną nieprzemyślanych działań człowieka, inne zaś naturalnie towarzyszom owadom w ich codziennej pracy. Pogorszenie się stanu rodziny pszczelej może doprowadzić do spadku jej odporności i wtedy tragedia gotowa. Jakie są najczęstsze choroby pszczoły miodnej?
Spis treści:
- Choroby pszczół – przyczyny
1.1. Choroby pszczół – co zagraża pszczołom?
1.2. Choroby pszczół – skąd się biorą? - Choroby pszczół w Polsce – lista
2.1. Warroza
2.2. Zgnilec amerykański (złośliwy)
2.3. Zgnilec europejski
2.4. Nosemoza pszczół
2.5. Choroba pełzakowa
2.6. Grzybica otorbielakowa
2.7. Choroba roztoczowa (akarapidoza, akarinoza) - Choroby pszczół – czytaj więcej
| Choroby pszczół – kluczowe treści: – na danym terenie występują naturalnie lub zostały przywleczone z innych części świata, – wymagają podjęcia leczenia, – można je ograniczyć dbając o higienę w pasiece, – niektóre prowadzą do konieczności likwidacji całych rodzin pszczelich. |
Choroby pszczół – przyczyny
Choroby pszczół dziś kojarzą się wyłącznie negatywnie, choć kiedyś były jednym z mechanizmów kontroli populacji i promowania tych rodzin pszczelich, które były silne i lepiej radziły sobie w środowisku naturalnym. Niestety, dzisiaj pszczoła miodna rzadko występuje poza pasieką. Rodziny nie mogą znaleźć naturalnych dziupli, a gdy im się to uda, to nie przeżyją zimy z powodu powszechnie występującej dziś warrozy i innych chorób. Mówiąc o chorobach pszczół, zazwyczaj skupiamy się na trzech najbardziej znanych, którymi są: warroza, nosemoza i zgnilec amerykański. Jednak powodów do obaw jest więcej.
Choroby pszczół – co zagraża pszczołom?
Omawiając temat chorób pszczoły miodnej, nie należy unikać tematu innych zagrożeń, które również mają wpływ na kondycję rodzin. W idealnym świecie z ekstensywną gospodarką rolną pszczoły miałyby do dyspozycji ogromną ilość roślin pożytkowych. Od wczesnej wiosny, aż do późnej jesieni mogłyby korzystać z ogromnej różnorodności gatunkowej, która gwarantowałaby im przetrwanie i przygotowanie zapasów miodu na zimę. W takim świecie nie byłoby pestycydów, monokultur rzepaku, wycinania starych lip, zaorywania miedz obfitujących w rośliny miododajne i niszczenia owocowych alei…
Dziś jednak coraz więcej małych pól uprawnych jest zaorywanych i łączonych w duże uprawy rzepaku, kukurydzy czy zboża. Pestycydy, herbicydy i inne środki ochrony roślin prowadzą do zubożenia gatunkowego roślin, eliminując te, które uważane są za chwasty, a dla pszczół i innych owadów zapylających. Pszczołom zagrażają nie tylko choroby, ale i warunki środowiskowe.
Choroby pszczół – skąd się biorą?
Jednym ze sposobów na eliminację słabszych osobników w populacji są choroby. Występują one naturalnie i mogą odgrywać kluczową rolę w kontroli populacji. Jest to pewnego rodzaju hamulec rozwoju, który utrzymuje równowagę. Osobniki słabe nie potrafią zwalczyć choroby, podczas gdy inne są w stanie wytworzyć odpowiednie mechanizmy obronne. W zasadzie można powiedzieć, że wszystkie choroby są naturalne, więc dlaczego pszczoły sobie z nimi nie radzą? Odpowiedź brzmi: bo ich nie znają, a raczej nie znają ich organizmy.
Choroba znana w środowisku A, a niewystępująca w środowisku B, gdy zostaje tam zawleczona, może doprowadzić do śmierci niemal całej populacji. Czasem jednak okazuje się, że część organizmów radzi sobie całkiem dobrze ze zwalczaniem patogenu, podczas gdy inne nie są w stanie przeżyć. Przykładem jest tu warroza, wywoływana przez roztocza przywleczone do Europy z Azji. „Nasze” rodzime pszczoły radzą sobie z nią źle, podczas gdy pszczoła afrykańska nie ma z tym właściwie żadnego problemu.
Choroby pszczół mogą być problemem występującym w populacji naturalnie lub stanowić efekt działań człowieka. Można gdybać i zastanawiać się nad tym, jak można było temu zapobiec, jednak nie cofnie to czasu, a problemy pozostają.
| W Internetowych społecznościach spotkać się można z różnymi opiniami. Niektórzy stawiają przede wszystkim na leczenie, inni sugerują, aby problem rozwiązał się sam, czyli tak, aby to naturalne mechanizmy doprowadziły do powstania populacji pszczół odpornych na wybrane choroby. W skrócie: pszczoły poradzą sobie same, ale potrzeba do tego czasu. |
Choroby pszczół w Polsce – lista
W Polsce występuje wiele chorób, wywoływanych przez różne organizmy. Wspominana wyżej warroza jest jednak najbardziej znana i dotyczy prawdopodobnie niemal wszystkich pasiek w naszym kraju. Inne choroby, mniej lub bardziej groźne prowadzą nie tylko do śmierci pszczół, ale i pojawiania się deformacji ciała. Poniżej lista chorób pszczół występujących w Polsce.
1. Warroza
To choroba wywoływana przez niewielkie roztocze, którego pochodzenie w Europie przypisuje się importowaniu pszczoły wschodniej na terenie ówczesne Republiki Federalnej Niemiec, gdzie znaleziono go w 1977 roku. W Polsce pierwszy przypadek zanotowano w 1980 roku w okolicach Kraśnika Lubelskiego, a już po czterech latach, pasożyt pojawiał się na terenie całego kraju.
Główne objawy warrozy nie są widoczne w pierwszym roku inwazji. Stopniowo w kolejnych latach można dostrzec pasożyty na dorosłych osobnikach, a po odsklepieniu komórek, także na larwach. Żywe pasożyty można znaleźć również na dennicy. Zaatakowana rodzina pszczela słabnie, coraz więcej pszczół ginie, a te, na których żerował Varroa destructor są mniejsze i słabsze. Wystarczy 10 roztoczy wiosną, aby już jesienią rodzina pszczela została doszczętnie zniszczona.
W celu zapobiegania utracie pszczół w pasiece spowodowanej warrozą stosuje się wiele preparatów leczniczych. Należą do nich:
- Apivarol (Biowet) i Biowar 500 (Biowet) – substancja czynna: amitraz,
- kwasy organiczne: mrówkowy, szczawiowy, mlekowy,
- olejki eteryczne: eukaliptusowy, mentolowy, kamforowy.
Metodą zredukowania liczby osobników pasożyta jest stosowanie tzw. ramki pracy. Na nich budowane są przez pszczoły komórki trutowe, na których chętnie żeruje pasożyt. Po zasklepieniu komórek usuwa się je i niszczy czerw wraz z pasożytami. Pozwala to zredukować liczbę roztoczy nawet o 40%. Nie należy zapominać o konieczności opalenia uli po ich mechanicznym oczyszczeniu.
2. Zgnilec amerykański (złośliwy)
Bardzo groźna choroba czerwia pszczelego, mogąca pojawić się podczas całego sezonu pszczelarskiego, jednak najczęściej występuje w drugiej połowie lata. Straty nią spowodowane są olbrzymie, a leczenie trudne i czasochłonne. Przyczyną jest laseczka larwy Paenibacillus larvae.
Choroba objawia się zamieraniem czerwiu, który do czasu zasklepienia komórek nie daje żadnych oznak chorobowych. Ciało martwej pszczoły staje się żółte, wiotkie i zmienia się w żółtobrązową masę. Wydziela się charakterystyczny zapach. Po około 3 tygodniach zasklepy zapadają się, a chcące oczyścić taką komórkę pszczoły, przyczyniają się do roznoszenia zarazka dalej. Pozostała po czerwiu masa w komórce jest ciągliwa, a po wyschnięciu zmienia się w brązowy strupek przylegający do ściany komórki.
Więcej znajdziesz tutaj: zgnilec amerykański.
Zgnilec amerykański jest chorobą zwalczaną z urzędu. Oznacza to, że ustawowo należy zgłosić podejrzenie jego wystąpienia. Często jedynym sposobem zapobiegania dalszego rozprzestrzeniania się choroby jest spalenie zarażonych rodzin pszczelich.
3. Zgnilec europejski
Występuje równie często co zgnilec amerykański, choć wiąże się zazwyczaj z okresowym pojawianiem się chłodów i przerwami w pożytku. Wywoływany jest przez Gram-dodatni ziarniak Melissococcus plutonius. Nie wytwarza form przetrwalnikowych i jest wrażliwy na warunki środowiska.
Do organizmu pszczoły dostaje się wraz z pokarmem podawanym przez pszczoły karmicielki, dostaje się do jelita i namnaża w komórkach nabłonkowych, jednak nie przenika do tkanek. Do środków zapobiegających chorobie należą między innymi: utrzymywanie zdrowych rodzin, dostosowanie wielkości gniazda do siły rodzin, ograniczenie wiosennych przeglądów, aby nie wychładzać gniazda i dbanie o ogólną higienę w pasiece.
4. Nosemoza pszczół
Nosemoza, inaczej choroba sporowcowa, powodowana jest przez grzyby Nosema apis. Choroba narasta w okresie przedwiośnia, by już wiosną mieć największe nasilenie. Widocznym objawem choroby w rodzinach, które nie osypały się zimą, jest biegunka. Pszczoły przed wylotkiem wydają się pełzać, a w oczy rzuca się rozdęty odwłok. Po jego naciśnięciu wytryskuje cuchnący kał. Plamy kału widoczne są zarówno na wylotku, jak i przedniej ścianie ula, jest nim wypełnione również jego wnętrze.
Leczenie nosemozy polega na przesiedleniu rodzin do czystych uli i spaleniu starych ramek. Wszystkie elementy powinny być poddane dokładnej dezynfekcji. Szczególne znaczenie ma tu zachowanie higieny w pasiece, czyli zbieranie i spalanie martwych pszczół. Także odpowiednie przygotowanie rodzin do zimowli wpływa na zmniejszenie ryzyka pojawienia się choroby.
5. Choroba pełzakowa
Powodowana przez pełzaka pszczelego Malpighamoeba mellificae przedostaje się do organizmu owada drogą pokarmową. Objawy są podobne do nosemozy, ponieważ również pojawia się biegunka. Zazwyczaj choroba ta nie występuje samodzielnie w Polsce. Towarzyszy jej zazwyczaj zarażenie sporowcem (inwazja mieszana).
Leczenie choroby pełzakowej obejmuje przede wszystkim utrzymanie higieny w pasiece: wymiana plastrów i utrzymanie poideł w czystości.
6. Grzybica otorbielakowa
Występuje podczas całego sezonu pszczelarskiego i może doprowadzić do obumarcia nawet 50% czerwia. Powodowana jest przez otorbielaka pszczelego Ascosphaera apis – grzyba o zarodnikach bardzo odpornych na warunki zewnętrzne. Zmieszane z pyłkiem w stanie suchym mogą przeżyć nawet 15 lat.
Choroba zazwyczaj najpierw zabija czerw trutowy, dopiero później czerw pszczeli. Zakażenie następuje poprzez kontakt z martwą, zainfekowaną pszczołą lub zanieczyszczonym zarodnikami pyłkiem i miodem.
Leczenie polega na dokładnym usunięciu zakażonego czerwiu oraz ścieśnieniu gniazda tak, aby było dostosowane do siły rodziny. Stosuje się także kwasy organiczne. Skuteczną metodą walki z grzybicą otorbielakową jest również wymiana matki na niespokrewnioną i pochodzącą z linii opornej na grzybicę.
7. Choroba roztoczowa (akarapidoza, akarinoza)
Wywołują ją pasożytnicze roztocza Acarapis woodi, zwane również jako świdraczek pszczeli. Jego cykl rozwojowy odbywa się w pierwszej parze tchawek pszczoły (czasem także w workach powietrznych) – co ważne, dzieje się tu u młodych pszczół do 10. dnia życia, kiedy włoski wyściełające przedsionek przetchlinki są miękkie. U pszczół dorosłych roztocze żyje u nasady skrzydeł, odżywiając się wyłącznie hemolimfą. W tym celu nakłuwa cienki chitynowy pancerz u nasady skrzydeł.
Świdraczek pszczeli nie jest w stanie przeżyć poza organizmem pszczoły, a na martwym owadzie dożyje 48 godzin. Choroba rozprzestrzenia się za pośrednictwem żywych pszczół: robotnic, trutni i matek. Przyczyniają się do tego rabunki, rojenie i zalatywanie trutni.
Niestety, w wielu przypadkach wystąpienia jednej z powyższych chorób, stracy w pasiece mogą być ogromne. Osłabione rodziny mogą nie przeżyć kolejnej zimy. Dlatego warto regularnie kontrolować, czy w gniazdach nie pojawiają się objawy charakterystyczne dla wybranych chorób pszczół. Jest ich oczywiście dużo więcej, jednak powyższe można uznać za najpowszechniejsze w polskich pasiekach. Wspominają o tym pszczelarze oraz liczne publikacje.
Choroby pszczół – czytaj więcej
- Zgnilec amerykański – charakterystyka.
- Masowe ginięcie pszczół – w czym tkwi problem?
Źródła:
- Choroby owadów użytkowych, B. Tomaszewska, P. Chorbiński, Wrocław 2013
- Encyklopedia pszczelarska, pod redakcją naukową J. Wilde, Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2013
- Zagrożenia w hodowli pszczół – choroby i szkodniki pszczoły miodnej, A, Ciborowska, Szepietowo 2021