Użądlenie pszczoły i innych owadów

Zbliżają się ciepłe dni, a co za tym idzie, wkrótce pojawi się jeszcze więcej owadów. Niektóre są dla nas całkowicie nieszkodliwe, inne tylko czekają, by zaczerpnąć naszej krwi i cieszyć się z naszego cierpienia. No dobra, może to lekka przesada. Ale kto z nas nie drży na widok szerszenia, nie panikuje, gdy w okolicy ogrodowego stołu pojawią się osy i nie ma gęsiej skórki, gdy zmęczona pszczoła usiądzie nam na dłoni? Użądlenie pszczoły może być nieprzyjemne, bolesne, a czasem bardzo niebezpieczne. Dlaczego? O tym już teraz.

Co się dzieje z pszczołą po użądleniu?

Niestety, po użądleniu los takiego napastnika jest przesądzony. Dlaczego po użądleniu pszczoła umiera? Odpowiedź leży w anatomii tego owada. Włoski, które znajdują się na żądle, przypominają wyglądem harpun. Kiedy owad przebije skórę, uniemożliwiają one wyciągnięcie żądła, które wraz z nim zostawia również gruczoły jadowe, wyrwane z wnętrzności. Po kilku, kilkunastu minutach owad umiera. W przypadku innych błonkówek, np. os, żądło jest gładkie, dlatego może ona żądlić wielokrotnie.

Użądlenie pszczoły- objawy

Zdarza się, że użądlenie następuje nagle i można nawet nie zauważyć wkłuwającego się owada. Jedynym wówczas śladem po użądleniu pszczoły jest pozostawione żądło lub mała, czerwona kropka. Niestety, czasem objawy są znacznie poważniejsze i jedynym wyjściem jest wizyta u lekarza.

Użądlenie pszczoły – pierwsza pomoc

Najważniejszą czynnością jest umiejętne usunięcie żądła, poprzez podważenie, dzięki czemu większa ilość jadu nie zostanie wstrzyknięta w miejsce użądlenia. Istotna jest ocena stopnia ciężkości reakcji organizmu na jad i na tej podstawie powinny być podejmowane dalsze działania. W przypadku chorych z alergią na jady owadów takich jak pszczoły (i inne żądlące), u których wystąpił już odczyn uogólniony, konieczne jest zaopatrzenie się w zestaw zawierający:

• ampułkostrzykawkę z epinefryną,
• wziewny β2-mimetyk,
• doustny lek antyhistaminowy,
• glikokortykosteroid.

Leczenie lokalnych reakcji alergicznych

• w pierwszych dwóch godzinach należy podać miejscowo maść, żel lub aerozol z kortykosteroidem (aplikować przez kilka dni od 2 do 3 razy dziennie);
• nasilona reakcja wymaga zastosowania leków ogólnoustrojowych (doustne leki antyhistaminowe);
• w przypadku bólu należy zastosować niesteroidowe leki przeciwzapalne;
• cięższe reakcje, takie jak rozległy obrzęk w okolicach szyi i twarzy, wymagają zastosowania doustnych kortykosteroidów (od 3 do 5 dni, raz dziennie);
• osoby z odczynem miejscowym w obrębie jamy ustnej i gardła wymagają obserwacji w szpitalu.

Należy pamiętać, że w przypadku jakichkolwiek wątpliwości co do stanu chorego, trzeba niezwłocznie zgłosić się na Szpitalny Oddział Ratunkowy.

Jak unikać użądleń pszczół i innych owadów?

Do działań profilaktycznych należą:

• unikanie spacerów w bliskiej okolicy pasiek i gniazd owadów (szczególnie agresywne mogą być zwłaszcza w upalne, wilgotne dni),
• unikanie jedzenia i picia na wolnym powietrzu,
• niestosowanie kosmetyków o silnym zapachu (perfum, lakierów do włosów, dezodorantów),
• ograniczyć chodzenie boso tam, gdzie rosną kwiaty,
• unikanie spacerów w sadach i wśród roślin, które przyciągają owady.

Na owady błonkoskrzydłe nie działają środki odstraszające. Postępowanie w przypadku ataku przez owada powinno polegać na zachowaniu spokoju i powolnym opuszczeniu terenu. Warto zasłonić nos, usta, oczy, a także zakryć włosy, ponieważ pszczoła, która w nie się zaplącze, jest bardziej skłonna do żądlenia. Gwałtowne ruchy i panika mogą spowodować, że kolejne owady (widząc nas wówczas jako zagrożenie) ruszą do ataku.

---

Więcej informacji o jadzie pszczelim znajdziesz w artykule: Czym jest jad pszczeli?

---

Dlaczego jad pszczeli uczula?

Przebieg reakcji uczuleniowej

Tuż po użądleniu w miejscu wkłucia pojawia się zaczerwienienie i obrzęk do średnicy 10 cm. Może mu towarzyszyć ból i świąd, który zazwyczaj mija po kilku godzinach (maksymalnie dobie). Większa opuchlizna i bardziej bolesna pojawia się wtedy, gdy użądlenie nastąpi w luźną tkankę łączną, np. powiekę czy wargę. Częstym mechanizmem pojawiania się alergii na jad pszczeli to reakcja nadwrażliwości typu I. Dochodzi wtedy do powstania przeciwciał w klasie IgE, które skierowane są przeciwko jadowi pszczelemu.

Gdy reakcja miejscowa trwa dłużej, niż 24 godziny, można mówić o reakcji nadmiernej. Średnica obrzęku jest wówczas większa niż 10 cm i nasila się po 6-12 godzinach od użądlenia, aż do apogeum między 24 a 48 godziną. Zazwyczaj mija po około 5 do 10 dniach.

Duże odczyny lokalne, spowodowane są późną fazą reakcji alergicznej. Zdarza się, że w miejsu wkłucia żądła (szczególnie w przypadku użądlenia przez osę), dochodzi do zakażenia, które pojawia się po 3-5 dobie. Pojawiają się wtedy objawy stanu zapalnego:

• nasilenie zaczerwienienia, bólu i obrzęku,
• rumień wędrujący wzdłuż naczyń limfatycznych,
• wzrost temperatury ciała.

Miejscowe rakcje alergiczne mogą być bardzo niebezpieczne, gdy użądlenie pszczoły następuje w okolicy jamy ustnej, górnych dróg oddechowych, szyi i głowy. Poza miejscowym stanem zapalnym, jad pszczeli może wywołać objawy reakcji toksycznej, np. w przypadku użądlenia przez kilkadziesiąt pszczół.

Reakcja ogólna na jad błonkówek pojawia się przeważnie już po kilku minutach lub sekundach po użądleniu (do 15 minut). Może pojawić się również reakcja opóźniona lub dwufazoowa (po ustąpieniu objawów następuje ich nawrót). Pojawia się nadwrażliwość, objawiająca się zmianami skórnymi: zaczerwienieniem, pokrzywką i obrzękiem naczynioruchowym.

Nagroźniejszy odczyn, choć notowany najrzadziej, to wstrząd anafilikatyczny. To nagle rozwijający się zespół zaburzeń ogólnoustrojowych, który spowodowany jest wyrzutem mediatorów z komórek tucznych i bazofilów, gęsto rozmieszcznych w obrębie skóry, układu oddechowego, naczyń krwionośnych i przewodu pokarmowego. Wywołuje to wzrost przepuszczalności naczyń włosowatych i skórcz mięśniówki gładkiej. Czasem poprzedzony jest:

• uczuciem gorąca,
• potami,
• mrowieniem twarzy,
• drętwieniem,
• sztywnością całego ciała,
• pieczeniem języka,
• metalicznym posmakiem w ustach,
• dzwonieniem w uszach,
• świądem dłoni i stóp,
• kichaniem,
• odczuciem zatkanego nosa,
• katarem,
• łzawieniem oczu.

Dalsze symptomy rozwijającego się wstrząsu dotyczą poszczególnych układów i narządów, są to:

• świąd skóry, warg, języka, podniebienia, okolicy oczu, zewnętrznego przewodu słuchowego;
• ze strony układu oddechowego: ściskanie w gardle, chrypka, stridor krtaniowy, bezgłos, suchy kaszel, świst oddechowy i duszność, związane z obturacją drzewa tchawiczo-oskrzelowego, uczucie ciężaru w klatce piersiowej, sinica, bezdech;
• ze strony układu krążenia – spadek ciśnienia, zapaść, zaburzenia rytmu serca, ból zamostkowy;
• ze strony układu pokarmowego – kurczowe bóle brzucha, biengunkę, niekiedy z domieszką krwi, nudności, wymioty;
• ze strony układu nerwowego – zawroty głowy, uczucie ucisku w głowie, napady drgawek, utrata przytomności;
• u kobiet mogą wystąpić bóle podbrzusza związane ze skurczem macicy, co stanowi poważne niebezpieczeństwo w przypadku ciąży (odklejenie łożyska, poronienie, poród przedwczesny);
• podczas omdlenia może dochodzić do bezwolnego opróżnienia pęcherza moczowego i oddania stolca.

Pojawia się niepokój i silny lęk o życie. Zazwyczaj, im wcześniej objawy wystąpią, tym groźniejsza jest odpowiedź ustrojowa. Ostra niedomoga oddechowo – krążeniowa następuje w ciągu kilku minut od użądlenia, a jej wynikiem może być zgon.

Użądlenie pszczoły to nie jedyny sposób, który może wywołać uczulenie. Może ono się pojawić także wskutek wdychania rozpylonego suchego jadu i innych substancji pochodzenia pszczelego, z którymi można mieć kontakt w innych formach, np. w laboratoriach. Sam kurz z ula może zawierać części szczół, propolis i substancje żywiczne, które również mogą wywołać uczulenie.

Ile użądleń pszczoły wytrzyma człowiek?

W przypadku dziecka, śmiertelnym może się okazać 500 użądleń. Dla dorosłego człowieka liczba użądleń wynosi 1100 dla kobiet i 1400 dla mężczyzn. Ciężkie zatrucie może pojawić się jednak już po 300 użądleniach. Z kolei od 5 do 15 użądleń pszczoły nie powinno zagrażać zdrowiu.

Czynniki ryzyka wpływające na ciężkość reakcji uczuleniowej na jad owadów błonkoskrzydłych

• wiek,
• choroby układu krążenia,
• przyjmowane leki (głównie β-blokery i ACE inhibitory),
• mastocytoza,
• podwyższony poziom tryptazy w surowicy,
• choroby atopowe.

Dodatkowe czynniki u pszczelarzy:

• objawy alergiczne ze strony górnych dróg oddechowych, które występują podczas wykonywania prac w pasiece,
• liczba użądleń otrzymywanych rocznie.

W przypadku pszczelarzy okazuje się, że większa ilość użądleń w sezonie (powyżej 200) nie powodują żadnych objawów ogólnych. Z kolei ciężkie reakcje alergiczne dotyczą tych pszczelarzy, którzy żądleni są rzadko (od 10 do 25 użądleń). Dodatkowo, bardziej nasilone reakcje alergiczne występują na początku sezonu, z czasem słabnąc. Może mieć to związek z samym jadem, który wiosną jest silniejszy.

Jad pszczeli zawiera:

• proteiny,
• enzymmy,
• aminy biogenne,
• węglowodany,
• fosfolipidy,
• aminokwasy,
• feromony,
• proteiny.

---

Jad pszczeli to nie tylko zagrożenie, lecz sprzymierzeniec. Więcej w artykule: Jad pszczeli – zastosowanie w medycynie.

---

Źródła:

• Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych ze szczególnym uwzględnieniem pszczoły miodnej (Apis mellifera) – aktualny stan wiedzy, Joanna Matysiak, Jan Matysiak, Zenon J. Kokot, Anna Bręborowicz, Alergia Astma Immunologia 2011.
• Hipersensytyzacja na jady błonkówek, Aneta Dowbór-Dzwonka, Bernadeta Cegła, Małgorzata Filanwicz, Ewa Szynkiewicz, Zbigniew Bartuzi, Dowbór-Dzwonka A Hygeia Public Health 2012.
• Ocena czynników ryzyka występowania reakcji alergicznych po użądleniu przez pszczołę u pszczelarzy i ich rodzin, Joanna Matysiak, Poznań 2012.
• Próba prowokacji z żywym owadem, Marita Nittner-Marszalska, Ewa Cichocka-Jarosz, Alergologia, 2018.